Hen phế quản là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa hen phế quản

Hen phế quản, còn gọi là hen suyễn, là một bệnh lý viêm mãn tính của đường hô hấp dưới. Bệnh đặc trưng bởi hiện tượng co thắt các cơ trơn phế quản, phù nề niêm mạc và tăng tiết chất nhầy, dẫn đến hẹp lòng ống dẫn khí. Sự tắc nghẽn này có thể đảo ngược một phần hoặc hoàn toàn, thường xảy ra từng cơn và dễ bị khởi phát bởi các yếu tố kích thích như dị nguyên, không khí lạnh, gắng sức hoặc nhiễm trùng hô hấp.

Hen phế quản không chỉ là bệnh đơn thuần ở phổi mà còn là một hội chứng viêm toàn thể có sự tham gia của nhiều loại tế bào miễn dịch và các phân tử trung gian gây viêm. Tình trạng này nếu không kiểm soát tốt có thể gây suy giảm chức năng hô hấp, giảm chất lượng sống và tăng nguy cơ tử vong do cơn hen cấp.

Một số triệu chứng thường gặp của hen phế quản gồm:

• Khò khè – tiếng rít khi thở ra, đặc biệt khi gắng sức hoặc về đêm
• Khó thở – cảm giác nặng ngực, thở nhanh, hụt hơi
• Ho – dai dẳng, thường về đêm hoặc sau khi tiếp xúc dị nguyên
• Hồi phục sau dùng thuốc giãn phế quản nhanh (ví dụ: salbutamol)

Cơ chế bệnh sinh

Hen phế quản hình thành qua ba cơ chế chính: viêm đường thở mãn tính, tăng phản ứng phế quản và tắc nghẽn đường thở có hồi phục. Các tế bào viêm chủ đạo bao gồm tế bào mast, eosinophil và lympho T CD4+. Khi tiếp xúc với dị nguyên, các tế bào này tiết ra cytokine và các chất trung gian (histamine, leukotriene, prostaglandin), gây co thắt phế quản, phù nề và tăng tiết nhầy.

Các thay đổi bệnh lý dẫn đến hiện tượng tăng sức cản đường thở, làm giảm dòng khí ra khỏi phổi trong thì thở ra. Cơ chế này được biểu diễn theo phương trình: $P = F \cdot R$ trong đó:

• P là áp suất đường dẫn khí
• F là lưu lượng khí
• R là sức cản đường thở – yếu tố tăng cao trong cơn hen

Hệ quả của cơ chế bệnh sinh này là sự biến đổi hình thái niêm mạc đường thở theo thời gian. Người bệnh hen mãn tính thường có dày thành phế quản, tăng sinh cơ trơn, tăng mật độ tuyến tiết nhầy, làm cho phản ứng viêm dai dẳng và đáp ứng kém với thuốc nếu điều trị muộn.

Một số đặc điểm mô học nổi bật:

Thành phần	Biến đổi bệnh lý
Niêm mạc phế quản	Phù nề, thâm nhiễm eosinophil
Cơ trơn	Phì đại, tăng sinh
Tuyến nhầy	Phì đại, tăng tiết chất nhầy
Màng đáy	Dày lên bất thường

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Hen phế quản có nguyên nhân đa yếu tố, với vai trò tương tác giữa yếu tố di truyền và môi trường. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng nguy cơ mắc hen tăng rõ rệt nếu trong gia đình có người thân mắc hen hoặc bệnh dị ứng khác như viêm mũi dị ứng, chàm da.

Các tác nhân môi trường đóng vai trò quan trọng trong việc khởi phát hoặc làm nặng cơn hen:

• Dị nguyên trong nhà: bụi nhà, mạt bụi, lông vật nuôi, nấm mốc
• Dị nguyên ngoài trời: phấn hoa, không khí ô nhiễm, khí ozone
• Chất kích thích: khói thuốc lá, hóa chất nghề nghiệp, sơn, chất tẩy
• Nhiễm virus đường hô hấp, đặc biệt ở trẻ nhỏ

Một số yếu tố nguy cơ không thể thay đổi:

• Tiền sử bản thân có bệnh dị ứng
• Tiền sử gia đình có người bị hen
• Tuổi khởi phát sớm (<5 tuổi)

và các yếu tố có thể can thiệp được:

• Hút thuốc lá chủ động hoặc thụ động
• Béo phì, lối sống ít vận động
• Tiếp xúc nghề nghiệp: thợ mộc, công nhân xưởng hóa chất, nông dân

Phân loại hen phế quản

Hen được phân loại theo nhiều cách khác nhau để thuận tiện cho điều trị. Về cơ bản, có thể chia theo nguyên nhân, cơ chế miễn dịch hoặc mức độ nặng. Phân loại theo nguyên nhân bao gồm:

• Hen dị ứng (allergic asthma): phổ biến ở trẻ em, liên quan IgE
• Hen không dị ứng: không có dấu hiệu dị ứng rõ rệt, thường gặp ở người lớn
• Hen nghề nghiệp: xảy ra khi tiếp xúc lặp lại với dị nguyên tại nơi làm việc
• Hen do gắng sức: khởi phát do hoạt động thể chất mạnh

Phân loại theo mức độ nặng (dựa theo GINA) gồm:

Mức độ	Đặc điểm
Hen nhẹ không dai dẳng	Triệu chứng ít hơn 2 lần/tuần, không làm gián đoạn sinh hoạt
Hen dai dẳng nhẹ	Triệu chứng nhiều hơn 2 lần/tuần, ảnh hưởng nhẹ đến giấc ngủ
Hen dai dẳng trung bình	Phải dùng thuốc hàng ngày, có cơn về đêm, ảnh hưởng sinh hoạt
Hen dai dẳng nặng	Triệu chứng thường xuyên, kém đáp ứng điều trị, nguy cơ nhập viện

Phân loại chính xác giúp bác sĩ điều chỉnh thuốc phù hợp, tránh lạm dụng thuốc giãn phế quản mà không kiểm soát được viêm đường thở – nguyên nhân cốt lõi của bệnh hen.

Chẩn đoán hen phế quản

Chẩn đoán hen phế quản không chỉ dựa vào triệu chứng lâm sàng mà cần kết hợp với các xét nghiệm khách quan để đánh giá chức năng hô hấp và xác định đặc tính phản ứng phế quản. Công cụ chẩn đoán chủ yếu là đo chức năng hô hấp (spirometry). Chỉ số quan trọng nhất là FEV₁ (thể tích khí thở ra trong giây đầu tiên) và tỷ lệ FEV₁/FVC.

Một người được xác định mắc hen nếu:

• FEV₁ tăng ≥ 12% và ≥ 200 mL sau khi dùng thuốc giãn phế quản nhanh
• FEV₁/FVC < 0,75 chứng tỏ có tắc nghẽn đường thở

Trong một số trường hợp, cần thực hiện test kích thích phế quản (bằng methacholine hoặc histamine) nếu kết quả đo chức năng hô hấp không rõ ràng. Ngoài ra, đo lưu lượng đỉnh (PEF) vào sáng và chiều trong nhiều ngày giúp đánh giá dao động chức năng hô hấp, hỗ trợ chẩn đoán hen dao động theo thời gian.

Các xét nghiệm hỗ trợ khác bao gồm:

• Xét nghiệm máu: đánh giá nồng độ eosinophil và IgE toàn phần
• Xét nghiệm dị nguyên: test da hoặc đo IgE đặc hiệu
• X-quang ngực: loại trừ các bệnh lý hô hấp khác như COPD, viêm phổi

Tài liệu tham khảo hướng dẫn đo phế dung: lung.org – Spirometry Testing

Điều trị hen phế quản

Điều trị hen phế quản cần chiến lược kiểm soát viêm đường thở lâu dài song song với việc xử lý triệu chứng khi khởi phát cơn hen. Nguyên tắc điều trị là dùng thuốc kiểm soát kết hợp với thuốc cắt cơn khi cần thiết.

Các nhóm thuốc chính trong điều trị hen:

• Thuốc kiểm soát lâu dài:
  • Corticosteroid dạng hít (ICS): budesonide, fluticasone
  • LABA (thuốc kích thích beta-2 tác dụng kéo dài): salmeterol, formoterol
  • Kháng leukotriene: montelukast
  • Kháng IgE: omalizumab – dùng cho hen dị ứng nặng
• Thuốc cắt cơn:
  • SABA (thuốc kích thích beta-2 tác dụng ngắn): salbutamol
  • Kháng cholinergic: ipratropium (ít dùng đơn lẻ)

Phác đồ điều trị hen hiện hành được chia thành 5 bậc theo GINA:

Bậc điều trị	Chiến lược
Bậc 1	Dùng SABA khi cần + ICS liều thấp khi có triệu chứng
Bậc 2	ICS liều thấp hàng ngày hoặc ICS + LABA dạng phối hợp
Bậc 3	ICS liều trung bình + LABA
Bậc 4	ICS liều cao + LABA, cân nhắc thêm thuốc kháng leukotriene
Bậc 5	Thêm thuốc sinh học (omalizumab, mepolizumab) hoặc corticosteroid uống

Chi tiết tại: GINA 2024 – Global Initiative for Asthma

Phòng ngừa và quản lý

Phòng ngừa hen phế quản chủ yếu dựa vào kiểm soát các yếu tố nguy cơ và tuân thủ điều trị duy trì. Bệnh nhân cần được hướng dẫn rõ ràng về cách sử dụng thuốc, thiết bị hít và nhận biết dấu hiệu khởi phát cơn hen.

Chiến lược quản lý hiệu quả bao gồm:

1. Tránh tiếp xúc với dị nguyên hoặc chất kích ứng
2. Duy trì sử dụng thuốc kiểm soát hằng ngày
3. Sử dụng ống hít đúng kỹ thuật và đúng thời điểm
4. Tiêm vaccine phòng cúm và phế cầu
5. Theo dõi lưu lượng đỉnh tại nhà (PEF)

Giáo dục bệnh nhân là yếu tố cốt lõi trong quản lý hen lâu dài. Việc lập kế hoạch hành động cá nhân hóa giúp bệnh nhân nhận diện sớm triệu chứng và tự xử lý cơn hen nhẹ tại nhà, đồng thời biết thời điểm cần nhập viện khi cơn hen trở nặng.

Hen phế quản ở trẻ em và người lớn

Hen ở trẻ em thường xuất hiện từ những năm đầu đời và có xu hướng liên quan đến yếu tố dị ứng. Nhiều trường hợp có thể cải thiện khi trưởng thành nếu được kiểm soát tốt. Tuy nhiên, ở người lớn, đặc biệt là người lớn tuổi, hen có xu hướng dai dẳng và kém đáp ứng điều trị hơn.

Một số khác biệt điển hình:

Đặc điểm	Trẻ em	Người lớn
Khởi phát	Sớm, thường < 5 tuổi	Muộn, sau tuổi 40
Liên quan dị ứng	Rõ ràng	Không rõ, hoặc không có
Đáp ứng với điều trị	Thường tốt	Thường kém, hay phối hợp COPD

Ở người cao tuổi, hen có thể biểu hiện không điển hình và dễ bị chẩn đoán nhầm với bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD). Do đó, cần đánh giá chức năng phổi cẩn thận, đặc biệt trong các trường hợp hút thuốc lá kéo dài.

Biến chứng và tiên lượng

Nếu không được kiểm soát hiệu quả, hen phế quản có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm, đặc biệt là các cơn hen cấp tính nặng không hồi phục. Một số biến chứng đáng lưu ý gồm:

• Giãn phế nang do khí bị giữ lại
• Giảm chức năng hô hấp mạn tính
• Suy hô hấp cấp trong cơn hen ác tính
• Tràn khí màng phổi do gắng sức thở quá mức

Tiên lượng hen phụ thuộc vào mức độ kiểm soát bệnh. Với phác đồ điều trị chuẩn hóa, đa số người bệnh có thể sống hoàn toàn bình thường và sinh hoạt không bị hạn chế. Việc tái khám định kỳ giúp điều chỉnh thuốc phù hợp và phòng ngừa biến chứng lâu dài.

Xu hướng nghiên cứu và điều trị mới

Các tiến bộ gần đây trong điều trị hen tập trung vào liệu pháp cá thể hóa và điều trị sinh học. Những thuốc sinh học như anti-IL-5 (mepolizumab, reslizumab) và anti-IL-4/13 (dupilumab) mở ra hy vọng mới cho bệnh nhân hen nặng không đáp ứng với điều trị thường quy.

Một hướng tiếp cận khác là ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong chẩn đoán sớm và dự đoán cơn hen. AI có thể phân tích dữ liệu từ thiết bị theo dõi tại nhà như đo PEF, cảm biến tiếng ho để cảnh báo nguy cơ.

Đồng thời, nghiên cứu về vaccine ngừa hen và điều trị gen cũng đang được tiến hành, nhằm hướng đến can thiệp tận gốc yếu tố gây bệnh. Tham khảo thêm tại: Advances in Asthma Research – NCBI